Entrevista a LEUFUMANKE: Esa soledad, que resuena en forma de agua // Por Pablo Lacroix

Conocí a Leufumanke, el cóndor de río, en el taller de Literatura y performance de Esther Margarita, escritora y accionista chilena. Esther me invitó a una clase para hablar sobre edición literaria, performance y gestión editorial. Conocí a Leufumanke a través de la cámara, a través de la plataforma Zoom, porque Leufu asistía al taller para terminar su primer libro y el Covid 19 nos prohibía acercarnos. Al día siguiente el cóndor de río me escribió por Instagram, y así fue como me convertí en su editor. Sincronizamos y nos juntamos en persona, durante varias semanas, para pensar en el diseño. La sincronía fue tanta que vivíamos muy cerca. Dos departamentos que se podían observar mutuamente desde las ventanas.

El libro ya está publicado y en venta en su página leufumanke.cl. Es un libro hermoso, sutil, que cruza blancos y negros, como también la poesía en lengua mapuche y la lengua hispana. Leufumanke es un artista mapuche multidisciplinario. Criado en la warria pero conectado con su pueblo ancestral. Leufumanke es un mapuche que habita la urbe, que siente en su carne el warriache. Es un cóndor de río que vela por los derechos de las disidencias sexuales, y que lucha por la reivindicación y la justicia social a través de su arte/performance/literatura/testimonio.

Entrevisto a Leufumanke porque me parece necesario que otres conozcan su vida embestida por la performance y la literatura. Lo entrevisto porque este cóndor de río acaba de estrenar El río que llevo adentro (2021), su primer libro.

¿Cómo surge este libro? ¿Desde dónde y cuándo aparece este río?

Este libro se comienza a construir desde mi accionar declamatorio con el Colectivo Cuerpo de Texto, entre los años 2015 y 2018. Pero surge como tal en la primera cuarentena, al inicio de la pandemia COVID 19 en Chile. Esa soledad, que resuena en forma de agua, sentimientos, recuerdos y memoria ancestral, conforman este libro. Es así como este fluir se convierte en recopilación, revisión, traducción y publicación de obra.

¿Cuál es tu relación con la cultura y tradición mapuche?

Directa. Mi padre es descendiente de una pareja mapuche: Juan Antonio Leufuman y Juanita Coña, mis abuelos. A ambos los conocí, ya que a pesar de la migración de mi chaw (Padre) a la capital waria (ciudad de Santiago), pasé todos mis veranos de pequeño junto a ellos, que ya estaban separados, por lo que tengo recuerdos distintos de distintos lugares, instancias y enseñanzas.

¿Qué autoras y autores acompañan tu poética?

Sin duda que la fuerza de Violeta Parra y en la actualidad, el accionar de Esther Margaritas. El resto deviene de un profundo sentir mapuche. Reflexión, historias marcadas a fuego, amores fugaces y otros duraderos, siempre mezclando la contemplación de la naturaleza con las letras. Finalmente, creo que la mayor autora que acompaña mi arte es la voz de la tierra, con sus cantos, su vida y sus regalos diarios.

¿Por qué publicar una obra bilingüe?

Porque nuestra lengua se está perdiendo y desde la comunidad tenemos la misión de revitalizarla. No pretendo más que ser un pequeño aporte a la recuperación y vigencia de nuestra memoria ancestral. Como pueblo nación mapuche.

Cuéntame sobre tu trabajo vinculado a la performance

El encierro de la pandemia, el estar solo. Eso me provocó una necesidad imperiosa de accionar con el cuerpo. Es así como las letras se transformaron en acciones. Primero fue al interior de mi ruka en Santiago y apenas pude, salí para conectar el territorio de la ciudad capital con el territorio wallmapu.

¿Qué esperas de esta nueva constitución?  

Que al fin seamos un Chile Plurinacional. Que reconozca, defienda y reivindique los más de 500 años de indiferencia hacia los mapuche. Fue muy emocionante poder marcar mi voto verde para los escaños reservados de mi pueblo originario. Lloré. Sentí emoción, amor, newen, intensidad y esperanza.


¿Seis poemas que quieras compartir de tu libro?

Estos.

NUESTRA CARNE

Quiero mojarte
Pero eres impermeable 
Quiero quemarte
Pero tu calentura incendia otras camas 
Quiero pasar mi lengua incandescente Por tu cuerpo monocromo 
Que estallen los altos cielos
En fuegos tan artificiales como tu mundo 
Destruye los muros
Con tus brazos de martillo 
Y construye con tu ingenio Un nuevo castillo dorado 
En el que resplandezcas Y resplandezca yo 
Encerrémonos por meses
Y recuperemos el tiempo perdido 
Sumemos placeres
a los que siempre hemos tenido

TA IÑ ILO KALÜLL

Küpa narfümeyu
Welu narfüngenochi ngeymi
Küpa kütraltueyu
Welu ta mi aren kütralkefi ta kake ngütantu
Küpa rupafiñ ta ñi kewün
Ta mi afmatual kalüll mu
Tralkatupe ta wenu mapu
Afmatungechi kütral ta mi wallontumapu reke
Teyfunge ta ti añianill
Ta mi kura lipang mu
Dewmafinge ta mi küne rakiduam mu
Kiñe we milla fütra ruka
Ta mi pelontuam
Iñche ñi pelontuam ka
Rukaluwiyu kiñeke küyen mu
Wüñoay ta iñ kuyfike düngu
Kimtuafiyiñ ta yu kallül
We uwam nieayiñ

Fundamos nuestros goces
En un anillo de metal 
Que selle un compromiso diario
Sin pensar en el futuro
Y olvidando el pasado 
Grita de placer
En mi oído sordo
Y en esta noche santa
Logra el milagro de erizar mi espanto 
Con tu voz seductora
Niégame y desea 
Follemos, cojamos, culiemos
Hagamos todos los verbos 
Los de tu diccionario
Los del mío
Y los reales 
Demos vuelta la página juntos
Esta noche
En un solo acto 
El de nuestra carne.

Kiñewküleafiyu ta yu uwamün
Kiñe pañilwe yiwülküwü mu 
Kiñe dakeltun fill antü mu
Rakiduamlafiyu t aka antü mu
Ngoymayafiyu ta yu kuyfike antü mu 
Eyütunge nengkan mu
Iñche ñi pilu pilun
Ka feychi küme pun
Amuay ñi llükan 
Ta mi ashi dungun mu
Pilaymi ka nangkayaen

DE CORDURA Y EMOCIONES

Cómo olvidar tus ocho gritos por minuto
En cada orgasmo de nuestras horas juntos
Sin sentir que te das cuenta que te cuento 
Cómo borrar tus intensidades palpitantes
Que memorizo en cada esquina de mi cama
Tan distinta a la tuya 
Cómo mirar tus pupilas centelleantes
Que se muestran y se ocultan
Al abrir y cerrar tus ojos con sincronía casi perfecta
Un segundo de clausura
Otro de apertura
Y el impacto en mi calentura 
Fijo mi tacto en tus cierres
Bajo la cremallera contando cada unidad de tiempo
En nuestra propia y justa medida 
Me demoro exactamente
Lo que tardas en escuchar la frase “me calientas”
Pero en un ritmo más pausado
Con un tono grave único
Que utilizo solo contigo
Que escuchan solo tus poros
Que viven solo tus gemidos 
Cuatro botones fuera y el último lo arranco de un mordisco
Llevo veinte en toda esta guerra
En toda esta trinchera
Alborotada de sexo 
Movimientos únicos / irrepetibles
Humedades tácitas

NOR RAKIDUAM KA ÜWAMUN

Chumngechi ñi ngoymayael ta mi pura wirarün minutu mu
Fill lahlahtun üyak
Kimlafuimi welu rakifuiñ iñche 
Chumngechi ngoymayafiñ ta mi nangka düngu
Fill püle ta ñi ngütantu mu
Alu ta mi ngütantu mu 
Chumngechi lelin ta mi afmatual nge
Pengeli ka ullkaki
Ta mi elangechi nülam-nürün ta mi nge
Rume rakiduamküleeyu
Rakiduam yu ñidotuael 
Malütufiñ ta mi nürün
Ñochi tranakünueyu
Ta yu küme düngu yu kimnieyu 
Iñche femfiñ
Ta mi feypifiel “duamnieyu”
Welu doy ñochikechi
Kiñe aftamual karir aukin dungu
Re entukefin eymi mu
Ta mi trawa alkutukefi 
Entufiñ ta mi tukuluwün kiñe wutronketuyen mu
Rume tulukuwun ta ñi entukefiel
Tufachi weichan mju
Fentren nangkan nielu 
Afmatual nengümün
Malütufiñ ta mi neyün

Palpables en tu aliento
Porque tu olor me pesa
Me pesa en cada esquina
En cada embiste 
En cada vida 
Te recorro una vez más
Con besos imaginarios en tu espalda 
¿Los recuerdas? 
Eran nueve desde el cuello hasta tus nalgas
Una vuelta rápida y siempre terminando en tu figura
En tu roca erguida
En mi boca ungida
En los cuerpos ardorosos con deseos propios
Tan bien contados como articulados 
Amé tus locuras en la medida justa
Amé tus cuarenta pares de calcetines del mismo color
Que terminaban manchados por fluidos espontáneos
De nuestras artes y humedales
De nuestros goces y flexiones
De nuestras pieles y posturas 
No existen colores que no hayan pintado nuestras noches
Recorrí toda la gama de mi croquis con tu figura
Sublimaste mi lienzo para pintarlo con tus risas
/ tus placeres y sin sentidos 
Recuerdo muy bien tu sonrisa excitada
Esa que dejaba ver sólo ocho dientes blancos imperfectos en tu boca
Llenando la mía de palabras ardorosas
De obsesiones y pulsiones
De ternuras y explosiones
De cordura y emociones
Rume rakiduamniefiñ ta mi nümü
Fill düngu mu 
Ke kiñe rupa
Truyufiñ ta mi furi 
¿Tukulpafimi? 
Aylla truyu ta mi pel mu, ta mi kichiw mu
Kiñe lef wall ka afün ta mi ad mu
Ta mi yafu kura mu
Ta mi narfüm wün mu 
Ti kalüll mu, rume duamniefi ta ka kalüll
Tume ashingeyngün 
Rume piwkeniefuiñ iñche ta mi wedwedke düngu
Piwkeniefiñ ta mi trür ad meli mari namün tukuluwün
Rumel mu narfümkefi ta iñ ko kalüll mu
Ta yu nengüm ka arof 
Ta yu lhalhatun ka tuyu
Ta yu trawa ka duam 
Ngelay ta ad pintatukenolu ta yu pun küf
Kimfiñ ta itro kom ti ad perkiñ ta mi ad mu
Pintatufimi ta ñi kalüll ta mi ayen mu
/ ta mi üwam ka rakiduam mu 
Rakiduamniefiñ ta mi ashi ayen
Re pura wellke foro pelngefi müten
Apokefi ta iñche ñi kalüll arengechi nemül mu
Ta yu tukulpan ka femün
Ta yu poyen rakiduam ka lhalhatun
Taiñ küme rakiduam ka üwamün
 

SUDOR DE FRENTE (O sentir caliente)

Sentir caliente
Presiento lo que me vas a hacer sentir 
Sentir caliente
Te encuentro y me pierdo
En tus labios
En sus besos
En mis ganas
En tus carnes 
Sentir caliente
Me aviento
Me lanzo a tus brazos como sangre 
Sentir caliente
Como un torrente potente
Como mil vasos colmados
Como piel resistente
Como sudor de frente 
Sentir caliente
En activos momentos
De explosivos alivios
Expansivos
Tremendos 
Así sigo
Explorando el camino que me invitas
Los paisajes que encuentro
Me levitan
Me hipnotizan

AROF TOL (O Arengechi üwam)

Arengechi üwam
Feychi düngu nieyu 
Arengechi üwam
Peeyu ka ñamüwün iñche
Ta mi mellfü mu
Fey ñi truyu mu
Iñche ñi feman mu
Ta mi ile kalüll mu 
Arengechi üwam
Rüngkun
Ta mi lipang mu mollfuñ reke 
Arengechi üwam
Kiñe mollfuñ lewfu reke
Waragnka chüll mollfuñ reke
Yafu trawa reke
Arof tol reke 
Arengechi üwam
Kiñeke küme rupa mu
Ayiwküleenew
Fütrangeyengün 
Femngechi amulen
Petu kintumeken ta ti rüpü ta mi mangelfiel
Ti adentu li pefiel
Pinüfenew
Rakiduamniekefiñ

Así sigo
Gimiendo
En mi mente que no cesa
Por cada roce de tu aliento
Por cada aire de tu cuerpo 
Así sigo
Latiendo
Para volver a verte
Para volver a tocarte
Para volver a mirarte
/ Besarte
................ / Abrazarte 
Para que vuelvas a hacerme
Sentir caliente 
Para que vuelvas a mi oído
Para que vuelvas a mi sangre 
A mi alma
A mi hambre 
Para que vuelvas de a poco
Y te vayas gustoso 
Para que tu vuelvas
Y yo también vuelva
 
Femngechi amulen
Üyutulen
Tengümlay ponwi ñi rakiduam mu
Ta mi fill neyün
Ta mi fill kürüf mu 
Femngechi amulen
Trüftrüfken
Ta yu wüñopeam
Ta yu wüñomalütuam
Ta yu wüñolelituam
/ Truyueyu
................../ Mafultueyu 
Femngechi may
Iñche ta wüñonangkakülean 
Iñche ñi pilun mu ta mi wüñoam
Iñche ñi mollfuñ mu ta mi wüñoam 
Iñche ñi am mu
Ta ñi ngüñem mu 
Femngechi wüñopayaymi
Ka amutuaymi ayiwngechi 
Ta mi wüñoam
Ta ñi wüñoam ka

SOY ROJO

Ni azul ni rosa
Porque son colores tradicionales
Separatistas
Encasilladores 
Yo más bien soy rojo
Rojo intenso
Rojo quemante 
Que atrae y no segrega
Luchador / Apasionado / Diverso 
Sin género
Con amor
Sin culpa
Con deseo
Sin crimen
Con morbo 
Ni azul ni rosa
Porque soy rojo
Ya lo dije antes y lo repito ahora
Tiñendo mi mundo y el tuyo
De este color valiente
 

KELÜNGEN

Kallfü nu rosaw un
Fey mu fey ta norum
Wichultukey 
Iñche ta kelü
Kürü kelü
Kütralü kelü 
Kiñewküley ka wichul-lay
Weichafe / Üwamngechi / Ka rakiduam niey 
Ngeno wentru kam domo ngen
Poyen mu
Ngeno kulpa
Üwamün mu
Ngeno wedake düngu 
Kalffü un kam rosaw un
Fey mu kelüngen
Few pifiñ ta ti
Pitstulefiñ ta ñi wallontumapu ka mi mapu ka
Tüfachi awkangechi ad perkiñ
 

Rojo de izquierda
No radical
De mano izquierda
De mano empuñada
Empuñada en mi pene que no cesa
Y a veces siente como un coño
Porque no soy ni lo uno ni lo otro
Sino justo lo contrario 
Soy Rojo 
Rojo hermafrodita
Rojo disidente
Consecuente
Inclusivo
No sexista
No podrido
Tácito / Omnipresente
Mudo y con voz fuerte

Ni azul ni rosa
Soy Rojo
Wele kelü un
Wele küwü mu
Nürüfi küwü mu
Ta mi küwü iñche ñi tengümkenochi pünün
Kiñeke mu kiñe kutri ngey
Feymu ngelan ta wentru kam domo
Ka düngu ngen
Kelüngen 
Domowentru kelü
Awka kelü
Nor kelü
Funangelan
Mülepan ta fill püle
Ketrolen ka newentu

Kalffü nu ka rosaw un
Kelüngen

BRAVA

Soy de raza brava
Caliente
En busca de sexo
Alerta 
Sin distinción de género
Con falsa saciedad apriori
Con ansias de cerebros follables
Embestidas anónimas
Coletazos de tus acciones y las mías 
Raza brava
De esa caliente en serio
Hambrienta
Voraz
Que conoce su cuerpo
Que conoce sus deseos
Mi interno y sus placeres
Anhelos y complacencias 
Me hundo en mi cama
Humedezco las sabanas resecas
Doy vueltas por mis bajos instintos
Me cobijo en alturas ancestrales 
Raza Brava
Indígena
Terrosa
Brava
Sí
Brava

AWKA

Iñche ta awkachengen
Areche
Kintumeken ta wentrutun
Adkintuken 
Falichi ngelay ta ti wentru kam domogen
Duamfiñ ta nangkake mullo
Ta yu femün 
Awkachengen
Are mollfuñ nielu
Ngüñuley
Kimfi fey ñi kalüll
Kimfi ta fey ñi duam 
Iñche ñi ponwi rakiduam fey ñi duam ngu
Ta yu pewma iñchiw 
Llankülen iñche ñi ngütantu mu
Narfümfiñ ta ñi ponwitu 
Awkachegen
Mapukeche
Tüfachi mapu mu
Awkache
May
Awkache

Con esa rabia contenida de la libido que sube
Que penetra
Que moja
Que luego sucumbe
Por el cansancio del orgasmo
Que solo tú provocas
Feychi illkun fey mu ñi duamkülen
Konpaley
Narfümel
ÜrkPulen ta yu lhalhatun mu
Eymi ta elueen

POR TODAS

Por todas esas veces que me oculté
Ahora exhibo lo que siento con desquite 
Por todas esas ansias contenidas
Hoy me disuelvo en orgasmos infinitos 
Por todas esas ofensas sordas
Hoy lanzo hasta gemidos mudos 
Por todas
Por todos 
Por todas las inocencias manoseadas
Por todos los impulsos detenidos
Por todas las burlas que deforman emociones 
Por todos
Por todas
Por mí

ITRO KOM FEY ENGÜN

Itro kom rupa iñche ellkawün
Fantepu pengelün ta kom dungu 
Itro kom duam niefuñ
Fachantu may fentren afkenochi lahlahtun niekefiñ 
Itro kom feychi pilu wedake nemül
Fachantu ketro üyüken 
Itro kom fey engün mu 
Itro kom malütungechi kümeche
Itro kom tengümngechi duam
Itro kom wedake ayekan dungu 
Itro kom fey engün mu
Itro kom iñchiñ mu
Iñche mu 

Pablo Lacroix (San Fernando, 1987) Editor, escritor y profesor universitario. Es el director editorial, junto a Juan Francisco Turrientes, de Laika Editora. Ha publicado Der Golem (Chile, 2011, México, 2014), Fractal (Chile, 2014, México, 2015), Golem (Bolivia, 2019), Un oasis en el desierto (Chile, 2020), y es compilador junto a René Silva Catalán de Antología Metalenguaje –Literatura y escena metalera– (2015). Recibió el Premio Interamericano de Poesía (Festival Internacional de las Artes Navachiste, 2014).

Deja una respuesta

Introduce tus datos o haz clic en un icono para iniciar sesión:

Logo de WordPress.com

Estás comentando usando tu cuenta de WordPress.com. Salir /  Cambiar )

Foto de Facebook

Estás comentando usando tu cuenta de Facebook. Salir /  Cambiar )

Conectando a %s